Abstract

Tez (Yüksek Lisans) -- İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2016 Thesis (M.Sc.) -- İstanbul Technical University, Instıtute of Science and Technology, 2016 Günümüzde artan nüfus ve özel otomobil sahipliği, kent içi ulaşımda birçok soruna neden olmaktadır. Bu sorunların çözümlerinden biri, ulaştırma sistemlerinin etkin olarak düzenlenmesidir. Tüm ulaşım türleri için yolculuk süresi, yolculuğun en önemli etkenlerinden biridir. Ulaştırmada, en büyük kazanımın zaman kazancı olduğu bilinmektedir. Toplu taşımada ise, yolculuk süresi, yapılan yolculuğun kalitesini gösteren önemli bir ölçüt olup, zaman kazancı toplu taşımaya olan talebi artırabilmektedir. Kent içi toplu taşıma türlerinde, otobüs en yaygın kullanılan ulaşım türlerden biridir. Otobüslerin yolculuk süresi iki kısımdan oluşur; birincisi duraklar arası harcanan süre, ikincisi ise duraklarda beklenen süredir (dwell time). Ayrıca, duraklarda beklenen süre, iki farklı kısımdan oluşmaktadır. Bunlar, kapıların açılıp ve kapanması için geçen süre ve yolcu iniş ve binişi için geçen süredir. Yolcu iniş ve binişleri için geçen süre yolcu hizmet süresi olarak tanımlanmaktadır. Bu çalışmanın amacı İstanbul’da, yolcu hizmet süresini etkileyen ölçütleri incelemektir. Bu ölçütler otobüs, yolcu ve işletme özellikleri ile ilişkilidir. Bu çalışmada İstanbul’un dört farklı otobüs durağında (Emniyet Evler, 4.Levent, Cevizlibağ ve Beşiktaş) yolcu iniş ve binişi video çekimiyle kaydedilerek, görüntüler bilgisayar ortamında incelenmiştir. Yolcular iniş ve binişte farklı davranış gösterdiklerinden, bu iki durum ayrı ayrı incelenerek, her bir durum için farklı modeller oluşturulmuştur. Elde edilen görüntüler, bilgisayar ortamında ayrıntılı incelenip, yolcuların yaş grupları, cinsiyetleri, kişi başına düşen iniş ve biniş hizmet süresi, otobüslerin basamaklı ya da basamaksız olma durumları ve otobüslerin kalabalık düzeyleri belirlenerek kaydedilmiştir. İlk olarak ki-kare testiyle yolcu iniş/biniş hizmet süresinin istatistiksel dağılımları incelenmiş ve verilerin normal dağılıma uymadıkları saptanmıştır. Yolcu iniş/biniş süresi üzerine, incelenen değişkenlerin istatistiksel olarak etkili olup olmadığı Mann-Whitney ve Kruskal-Wallis testleri ile sınanmıştır. Son olarak çok değişkenli regresyon analizi kullanılarak değişkenler ve yolcu iniş/biniş hizmet süresi arasındaki ilişki modellenmiştir. Çalışmanın bölümleri ve bu bölümlerde incelenen konular aşağıda kısaca açıklanmaktadır. Birinci bölüm, çalışmanın kısa bir özetini içermektedir. Bu bölüm tezin amacı, kapsamı ve organizasyonunu kapsamaktadır. İkinci bölümde literatür çalışması yer almakta olup bu bölümde otobüs yolculuk süresi ve bu süreyi etkileyen ölçütler kısaca açıklanmaktadır. Bu ölçütlerin en önemlilerinden biri, otobüslerin durakta bekleme süresidir. Bu sürenin farklı tanımları yapılarak, bu süreyi etkileyen değişkenlere ve hesaplama yöntemlerine değinilmiştir. Otobüslerin durakta bekleme süresinin en büyük kısmını yolcu iniş/biniş hizmet süresi oluşturmaktadır. İkinci bölümde, literatürde yolcu iniş/biniş hizmet süresi ile ilgili yapılan çalışmalar ayrıntılı bir şekilde sunulmaktadır. Bu çalışmalarda yolcu iniş/biniş hizmet süresi üzerine yolcuların farklı yaş gruplarının, bilet ücretini ödeme şekillerinin, otobüslerin farklı fiziksel özelliklerinin, otobüsler ve durakların kalabalıklığının etkileri incelenmiştir. Tezin üçüncü bölümü İstanbul’un ulaşımı hakkında kısa bilgiler içermektedir. Bu bölümde İstanbul’da toplu taşımanın çeşitli türleri, bunların ortalama günlük kullanım oranları ve bu türlerin her biri ile ilgili kısa bilgiler sunulmaktadır. Dördüncü bölümde tezin saha çalışması açıklanmıştır. Yolcu iniş/biniş hizmet süresini etkileyen değişkenleri araştırmak amacıyla, yolcular; kadın ve erkek olarak iki gruba, yaş aralığı olarak da 25’den küçük, 25 ve 40 arası, 40 ve 65 arası ve 65 yaş üzeri dört farklı gruba ayrılmıştır. Öte yandan otobüs içi kalabalık üç farklı düzeyde tanımlanmış ve otobüsler basamaklı ve basamaksız olarak iki gruba ayrılmıştır. Bu tez kapsamında, verilerin dağılımını incelemek amacıyla ki-kare testi uygulanmıştır. Ayrıca, Kruskal-Wallis ve Mann-Whitney testleri ile her bir değişkenin etkisi değerlendirip, istatistiksel olarak anlamlı ya da anlamsız olanlar belirlenmiştir. Kruskal-Wallis ve Mann-Whitney testlerinin sonuçları, yolcu biniş hizmet süresi için, otobüs içi kalabalığın üç farklı düzeyinin istatistiksel olarak anlamlı olduğunu ama yolcuların yaş grupları açısından 25-40 ve 40-65 yaş grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığını görülmektedir. Yolcu iniş hizmet sürelerinde ise bu testlerin sonuçları cinsiyet ve farklı yaş grupları için istatistiksel olarak anlamlı farkların olduğunu göstermekte, ancak otobüs içi kalabalıkta birinci ve ikinci düzeylerde anlamlı bir fark olmadığını görülmektedir. Çok değişkenli regresyon analizleri ile seçilen değişkenler ve yolcu iniş/biniş hizmet süresi arasındaki ilişki araştırılmıştır. Analizler, yolcu iniş ve biniş hizmet süreleri için ayrı ayrı yapılmıştır. Son bölümde ise bu tezin sonuçları yer almaktadır. Bu bölümde elde edilen sonuçlar verilmiş ve ileride yapılabilecek çalışmalar konusunda düşünceler belirtilmiştir. Yolcu biniş hizmet sürelerinde, kadınların ortalama biniş hizmet süresi (3,72 sn/yolcu), erkeklerin ortalama biniş hizmet süresinden (3,39 sn/yolcu) büyüktür. Yaş gruplar bazında 65 yaş üzeri yolcular en büyük iniş hizmet süresine sahip olup (5,86 sn/yolcu) ardından 25’den küçük (3,44 sn/yolcu), 25-40 arası (3,29 sn/yolcu) ve 40-65 arası yaş gruplarındaki yolcular (3,18 sn/yolcu) gelmektedir. Otobüs içi kalabalıklık seviyesi, birinci seviyeden ikiye yükselirken yolcu biniş süresi %5 artmaktadır. Bu oran birinci seviyeden üçüncü seviyeye yükselirken %50’ye varmaktadır. Basamaklı otobüslerde yolcuların biniş hizmet süresinin basamaksız otobüslerden %20 fazla olduğu görülmektedir. Yolcu iniş hizmet süresinde ise kadınların iniş hizmet süresi (1,30 sn/yolcu) erkeklerin iniş hizmet süresinden (1,22 sn/yolcu) yüksek olduğu görülmektedir. Yaş grupları bazında ise en büyük iniş hizmet süresi 65 üzeri yolculara ait olup (2,29 sn/yolcu) ardından 40-65 yaş grubu (1,31 sn/yolcu), 25-40 (1,15 sn/yolcu) ve 25’den küçük yaş grubu (1,01 sn/yolcu) yer almaktadır. Basamaklı otobüslerde, yolcuların iniş hizmet süresi (1,48 sn/yolcu) basamaksız otobüslerden (1,11 sn/yolcu) %33 fazla olduğu görülmektedir. Elde edilen biniş ve iniş hizmet süreleri küçük değerler olmasına karşın (genel ortalama biniş hizmet süresi 3,54 sn/yolcu ve genel ortalama iniş hizmet süresi 1,26 sn/yolcu), bir otobüs geçkisinin başlangıcından sonuna kadar bütün duraklarda hizmet süresinin toplamı, toplam yolculuk süresinin büyük bir yüzdesini kapsamaktadır. In today’s world, with increasing population and car ownership, the health of cities, and their ability to generate income and wealth for their inhabitants, will be improved if the transportation system is efficient. In all transportation modes, travel time is one of the largest categories of transport challenges, and time savings are often claimed to be the greatest benefit of transportation systems such as roadway and public transportation improvements. Travel time plays an important role in the urban transportation systems. Travel time savings are the principal parameter of public transportation quality. Hence improving the travel time in the public transportation system will improve its usage dramatically. The bus travel time consists of two components; running time and dwell time at bus stop. While bus dwell time consists of the time needed to open and close the doors, and passengers’ service time. The aim of this thesis is to investigate and evaluate the factors that affect bus passengers’ service time in Istanbul. These factors are related to the properties of buses, passengers and operating conditions. Chapter one comprises the motivation, objectives and organization of the thesis. Chapter two contains the literature review. The brief introduction of bus travel time and factors influencing bus travel time are explained and then, the definition and application of dwell time are discussed in this chapter. Chapter three of this thesis contains brief information about transportation in Istanbul and chapter four encompasses the case study of thesis. In order to investigate the factors that affect passenger service time, buses are divided as low and high floor types and passengers are distinguished by their gender and age, such as under 25, 25 to 40, 40 to 65 and over 65. Three levels of bus crowdedness are considered to evaluate the effects of bus crowdedness on passenger service time. In the context of this thesis, chi-square tests were implemented to investigate the distribution of data. Moreover, Kruskal-Wallis H and Mann-Whitney U tests were performed to determine the difference of statistical effects of each variable groups. The results of Kruskal-Wallis H and Mann-Whitney U tests showed that on boarding process, the effect of passenger gender and bus crowdedness are statistically significant. However, in terms of passenger age, there is no statistical difference between age groups’ of 25-40 and 40-65. On the other hand, on the alighting process, the effects of gender and age of passengers are statistically significant, however in terms of bus crowdedness, there is no significant difference between level 1 and 2. Furthermore, regression analyses were carried out in order to investigate the relationship between different considered variables and passenger service time. These investigations were performed for boarding and alighting service times separately. In the final chapter, chapter five, the conclusions of this thesis are given. Yüksek Lisans M.Sc.